La china kulturo estas longhistoria, ampleksa kaj richa, kaj la china lingvo estas la chefa portilo de la china kulturo. En la kelkmil-jara evoluado la china kulturo plirichigis la chinan lingvon kaj siaflanke la lingvo plibriligis la kulturon. Sekve, "la china lingvo kaj la china kulturo" ja estas granda temo, kaj por pli bone pritrakti ghin necesas skribi verkon ampleksantan kelkcent paghojn. Sendube, en tiu chi mallonga artikolo mi povas nur sensisteme prezenti kelkajn punktojn pri tiu temo, kiuj lau mi estus eble interesaj por la legantoj.

La china lingvo kaj konfuceanismo

    Parolante pri la china kulturo, oni ofte mencias konfuceanismon, char ghi ludis chefan rolon en la kreskado kaj progresado de la china kulturo kaj richigis la chinan lingvon.

    Jam en pratempo la chinaj filozofoj konsciis, ke kiel ero de la naturo (chinoj nomas ghin chielo), homo devas obei la naturajn leghojn au volojn. Kaj ili kreis la esprimon "unuigho de la chielo kaj homo".

    La homoj havas diversajn dezirojn. Konfuceanismo opinias, ke tiuj deziroj estas naturaj instinktoj kaj oni ne povas nek devas ilin nei, tamen estas necese ilin limigi, por ke ili ne estu ekscesaj, alie ili endangherigus ne nur la individuon, sed ech la tutan homan socion. Sekve Konfuceo pledis, ke la homoj devas obei la decregulojn (reguloj por deca konduto) en chiuj siaj agadoj. La vortoj "humanismo", "justeco", "deco", "sagho" (racia kono) kaj "sincereco" en la china lingvo ja esprimas la decregulojn de konfuceanismo. Krome, li pledis ankau por fileco, frateco, lojaleco, honesteco kaj hontosento. Pro la disvastigho de konfuceanismaj principoj, la vortoj pri homaj virtoj kaj ties malaj vortoj abunde aperis en la china lingvo. Ekz., oni konsideris, ke kondutoj morale maldecaj estas hontindaj, do hontosento estis rigardata kiel unu el la homaj virtoj. Tiuj, kiuj havas hontindajn kondutojn, estas nomataj uloj sen hontosento, kaj tio estas tre severa riprocho en la china lingvo. La chinoj shatas la nekoruptighintajn shtatoficistojn kaj abomenas la koruptighintajn, ili nomas la antauajn puraj oficistoj kaj la lastajn malpuraj. Do, la vortoj "pura" kaj "nekoruptighinta" kaj la vortoj "koruptighinta" kaj "malpura" estas ofte kunligitaj kaj farighas kunmetitaj vortoj en la china lingvo.

    La chinoj alte taksas la volon de individuo. Ili konsideras, ke nur tiu, kiu havas firman volon, povas plenumi gravan taskon chu en politikaj chu en militaj kaj aliaj aferoj. Konfuceo foje emfazis: "La komandanto povas esti kaptita for de sia armeo, sed la volo de ech ordinara homo ne povas esti prenita for de li." Kaj ankau Mengzi (372-289 a.K.), la dua sanktulo de konfuceanismo, asertis, ke homo kun firma volo ne povas esti shancelita de mizero, nek tentita de richeco, nek subigita de potenco. Kaj tia homo estas nomata "noblulo kun firma volo". Tiuj vortoj de Konfuceo kaj Mengzi farighis maksimoj en la china lingvo.

    La vorto "lojaleco" origine signifas, ke oni devas esti lojala al la regho, sed poste ghi enhavas ankau la sencon "sindedicho al la patrujo". En la china historio trovighis nemalmultaj nobluloj, kiuj estis tiel lojalaj al la patrujo, ke ili preferis oferi sian vivon ol kapitulaci al la invadantoj. Ili estas tre admirataj de la popolo kaj nomataj "nobluloj kun firma patriotisma volo". Kaj male, al tiuj, kiuj kapitulacis al la malamikoj, oni donis la nomon "perfiduloj de patrolando".

    Konfuceanismo alte taksas la valoron de harmonio en la socia vivo, char nur harmonio povas stabiligi kaj firmigi la familion kaj la socion kaj interpacigi kaj solidarigi la popolon de la tuta lando. Por realigi harmonion inter la homoj, oni devas esti milda, bonkora, modesta, tolerema, grandanima, helpema, oferema, fervora, ghentila ktp. Oni povas diri, ke tiaj vortoj pri homa kvalito estas vere multnombraj en la china lingvo. Ili havas malsamajn signifojn, tamen kiel decreguloj ili ludas saman rolon en interhomaj rilatoj, t.e. sin teni amike kaj mildigi konfliktojn.

    Tute nature, konfuceanismo, kiu estis kreita antau pli ol 2 mil jaroj, havas multajn mankojn. Oni plendas, ke la decreguloj de konfuceanismo, tro rigoraj kaj rigidaj, farighis katenoj de homaj personeco kaj libereco. Kaj la plej netolereble absurda koncepto de konfuceanismo estas humileco de virinoj antau viroj. Lau konfuceanismo, la edzino devas obei sian edzon, shi tute ne estas egalrajta kiel la edzo. Konfuceanismo fakte konsideras, ke virinoj estas nur dependajhoj de viroj. Tiu absurda vidpunkto montrighas ech en la chinaj ideogramoj. Che la komenco la ideogramo "virino" estis simila al figuro de genuanta virino. La chinaj ideogramoj estas plejparte faritaj el du au pli ol du partoj, el kiuj la kerna parto nomata "bushuo" en la china lingvo estas uzata por indiki la esencan signifon de tiu ideogramo. Pro la influo de konfuceanisma koncepto, nemalmultaj chinaj ideogramoj, kiuj enhavas sencon de malestimo, estas faritaj el la kerna parto "virino", ekz., la supre menciita "jian" (perfidulo) estas farita el la kerna parto "virino". Nuntempe, precipe post la fondigho de nia popola respubliko, la chinaj virinoj ghuas tute egalajn rajtojn kiel la viroj. Do, la diskriminacio kontrau virinoj estas ghenerale likvidita. Sed la ideogramoj kun senco de malestimo al virinoj estas malfacile forigeblaj.

La kernaj partoj "koro" "fajro" kaj "silko"

    Lau Mengzi, la funkcio de la homa koro estas pensado. Estas vere, ke en la china lingvo la ideogramoj rilatantaj al penso kaj sento estas preskau senescepte faritaj el la kerna parto "koro", ekz., volo, amo kaj malamo, melankolio, ghojo kaj malghojo, indigno, timo kaj multaj aliaj. Tiu lingva strukturo klare atestas la tezon de antikvaj chinaj filozofoj, ke tio, kio produktas penson kaj senton, estas la koro, sed ne la cerbo.

    Estas diversaj chinaj bongustajhoj, sekve ankau la metodoj de kuirado estas diverse nomataj. Che la okcidentanoj estas simpla metodo de fritado, sed en la china kuirarto trovighas malsamaj metodoj de fritado, do, necesas havi malsamajn nomojn por esprimi la malsamajn metodojn. Char por kuirado oni nepre bezonas fajron, la ideogramoj por tiu celo estas plejparte faritaj el la kerna parto "fajro", kaj la vorto "fritado" ja havas "fajron" kiel sian kernan parton. Iuj chinaj manghoj estas nomataj lau kuirmetodoj, ekz., "huo-shao", kuko bakita super fajro, portas nomon kun du "fajroj". La specoj de chinaj manghajhoj estas sennombraj, do ili havas sennombrajn nomojn kaj konsekvence estas sennombraj ideogramoj por ili. La china kuirarto povas esti nomata "kulturo de trinkado kaj manghado" kaj rigardata kiel parto de la china kulturo, kaj al ili intime rilatas multaj chinaj ideogramoj.

    Chinio estas lulilo de silko. La silkaj produktajhoj estas ghenerale nomataj "silkajhoj". Fakte, estas diversaj specoj. Ekz., la silka pongheo estas tre mola, kaj la chemizoj faritaj el ghi estas komfortaj; alia silka teksajho nomata sateno estas glata kaj iom pli dika, kaj ghi taugas por vintraj vestajhoj; dume la silka gazo estas bona materialo por someraj vestajhoj pro ghia ventola kvalito. Tiuj silkaj produktajhoj havas diversajn specojn. Ekz., "broka sateno" estas sateno, sur kiu oni povas broki diversajn desegnajhojn, kaj krepo estas tiel nomata pro ghia falto. La ideogramoj por la menciitaj silkaj produktajhoj estas chiuj faritaj el la kerna parto "silko".

    Kaj oni povas aserti, ke la chinaj ideogramoj estas parto de la china kulturo, kaj en la vortoprovizo de la china lingvo kaj la strukturo de la chinaj ideogramoj troveblas fenomenoj de la china kulturo.

Krei ideogramojn kaj pensi figure

    Fakuloj asertas, ke chinoj kutime pensas konkrete kaj figure. Je la komenco ili kreis la chinajn ideogramojn ghuste lau la figuroj de la objektoj. Poste ili faris la vortojn lau figura pensmaniero. Ekz., kiam la chinoj parolas pri la blanka koloro, ili shatas aldoni la vorton "negho" antau ghi por esprimi, ke io havas la blankan koloron kiel la negho; ili aldonas la vorton "glacio" antau "frosta" por esprimi, ke io estas glacie frosta. Ne nur al adjektivoj, sed ankau al substantivoj oni emas aldoni vorton por pli figure esprimi ilian sencon. Ekz., oni aldonas la vorton "arghento" antau la vorto "haro" por esprimi, ke la haro blankighas. Kaj kiam oni metas la vorton "cherizo" antau la vorton "busho", tio indikas, ke la busho de virino estas malgranda kaj charma kiel rugha cherizo. Trovighas ankau tiaj esprimoj: "manghajhbarelo" por moki tiujn, kiuj scias nur manghi, sed kapablas fari nenion; "tigro kun ridanta mieno" aludas al homoj, kiuj aspektas mildaj kaj afablaj, sed fakte estas sovaghaj kaj kruelaj kiel tigro.

    Oni figure nomas ankau la bestojn importitajn el eksterlando, ekz., ghirafo estas nomata "longkola cervo", char ghi havas longan kolon kaj ghia korpo aspektas kiel cervo; kaj zebro nomighas "stria chevalo", char ghi similas al chevalo kun blankaj strioj sur sia korpo.

    En la china lingvo multaj proverboj kaj idiomajhoj estas figure esprimataj, ekz., "elpreni la lunon el akvo", tio signifas senrezultan klopodon; "aldoni piedojn al la pentrita serpento", tio enhavas la sencon "superflua faro"; "la formiko sur la varmega kaldrono", per tio oni esprimas, ke iu falas en embarason kaj ege senpaciencighas. Estas idiomajhoj faritaj el paroj da antonimoj, ekz., "eliri el vivo, eniri en morton" signifas, ke oni riskas sian vivon pro engaghigho en dangheran aferon; "shati ripozon, malshati laboron" signifas maldiligentecon; "jesi bushe, nei kore" estas esprimo de malhonesteco.

    Tiaj esprimoj de kvarvortaj frazetoj estas tre koncizaj, klaraj, figuraj kaj impresivaj. Ili estas ritmaj, belsonaj kaj facile memoreblaj. Tiu lingva fenomeno vershajne estas specifa en la china lingvo, char nur en la kadro de ties speciala strukturo tio farighas ebla.

Diversaj nomoj kaj sanga rilato

    Tradicie, la chinoj alte taksas la sangan rilaton inter parencoj kaj la familian hierarkion. Tio klare spegulighas en la diversaj nomoj inter familianoj kaj parencoj. La nomo "onklo" estas dividita en kvin kategoriojn per malsamaj nomoj, nome: A. la pliaghaj fratoj de patro; B. la malpliaghaj fratoj de patro; C. la edzoj de pliaghaj kaj malpliaghaj fratinoj de patro; Ch. la pliaghaj kaj malpliaghaj fratoj de patrino; D. la edzoj de la pliaghaj kaj malpliaghaj fratinoj de patrino. Kaj la nomo "onklino" estas sammaniere dividita. Estas rimarkinde, ke la kategorioj C, Ch kaj D malsamas kiel la kategorioj A kaj B. En tiuj tri kategorioj oni ne distingas la pliaghajn kaj la malpliaghajn. Ekz., la pliaghaj kaj malpliaghaj fratoj de patrino estas same nomataj "onkloj", sed tiuj de patro nomataj distinge. La kialo estas, ke la antauaj estas parencoj kun alia familia nomo kaj ne necesas distingi. Dume la pliaghaj kaj malpliaghaj fratoj de patro havas la saman familian sangan rilaton kun la patro kaj iliaj pozicioj en la familio estas malsamaj* kaj tial malsame nomataj. La nomoj "nevo" kaj "nevino" estas alie nomataj, se ili estas gefiloj de fratino; kaj la gefiloj de filino estas nomata nepo kaj nepino, sed kun adjektivoj "eksteraj", char ili apartenas al alia familio. Same, la gepatroj de patrino estas nomataj "eksteraj" geavoj.

    En la pasinteco chinoj kutime strikte obeis la sistemon de familia hierarkio. Sekve estis tia fenomeno: iu mezaghulo devis nomi iun knabon "onklo" pro tio, ke tiu knabo estas juna frato de lia patro. Tio shajnas iom stranga, sed estas natura por chinoj.

    La supre menciitaj familiaj kaj parencaj nomoj shajnas nenecesaj por okcidentanoj, sed por chinoj ili estas nepre necesaj kaj utilaj por eviti miskomprenon.

    Nuntempe, tiu sistemo de patriarka hierarkio ne plu estas strikte observata, tamen la diversaj parencaj nomoj ankorau validas, char ili jam ekzistis kelkmil jarojn kaj farighis sociaj kutimoj por chinoj. Tamen ili eble iom shanghighos estonte, char la infano de gesolinfana paro ne havos onklon, onklinon ks., kaj tiam malmultighos diversaj parencaj nomoj.

La china lingvo kaj literaturo

    Oni ofte diras, ke Chinio estas lando de poezio. Tio ja ne troigas, char jam en la epoko antau 3 mil jaroj la unua kolekto de 300 poemoj estis kompilita. Poste en Tang-dinastio (618-907), poezio vaste prosperis kaj aperis multaj eminentaj poetoj. Lau esploro, en tiu dinastio trovighis proksimume 2300 poetoj, kiuj verkis kelkdekmil poemojn kaj ech nun ankorau legeblas pli ol 52 mil poemoj, el kiuj pli ol 900 estis el la plumo de Li Bai, "feo de poezio", kaj pli ol 1400 verkitaj de Du Fu, "sanktulo de poezio". En Song-dinastio (960-1279) aperis pli ol 1400 verkistoj, kiuj skribis pli ol 20 mil alispecajn poeziajhojn nomatajn ci**. Sendube, la abundaj poeziajhoj farighis tre valoraj kulturaj heredajhoj por la china popolo. Ke la antikvaj chinaj literaturistoj faris tiom da verkoj, tio estas vere mirinda afero, kaj tiurilate oni ne povas ne atribui la meriton al la china lingvo, kiu havas ne nur richan vorto-provizon kun granda esprimpovo, sed ankau tre elastan strukturon, kiu ebligas al la poetoj tre libere verki sen la kateno de gramatikaj reguloj. Ekz., ili ofte uzis adjektivon kiel verbon, precipe en poeziajhoj. Iu fama poeto de Song-dinastio verkis jenan verson: "Printempa vento denove verda (verdigas) la sudan bordon de la rivero". Chu tiu adjektivo "verda" ne donis tre fortan impreson al la legantoj pri la bela printempa pejzagho? La verso prezentas bildon. Kaj ghuste al kreado de bildo en poezio strebis la antikvaj chinaj poetoj.

    Krome, ili ne rekte priskribis sian senton, sed implicis ghin en la priskribita pejzagho. Ekz., du poetoj de Tang-dinastio priskribis la vesperan pejzaghon po per du versoj. Unu el ili verkis: "La subiranta suno bele brilas, tamen la vespero proksimighas"; kaj la alia skribis: "Ne diru, ke la suno subiras, ia brilo ankorau en la chielo plenplenas". La antaua implice esprimis sian chagrenon pro maljunigho, kaj la lasta aludis, ke li ankorau optimisme energias malgrau maljunigho.

    Chiu china ideogramo havas nur unu silabon. Tio rezultigas multnombrajn homonimojn.Tio certe estas malavantagho de la china lingvo, sed aliflanke avantagho por la poetoj, char dank' al tio ili povas elekti konvenajn ideogramojn por richigi la rimojn kaj belsonigi siajn verkojn. Kompreneble, en la literatura kampo chinoj kreis ne nur poeziajhojn, sed ankau dramojn, romanojn, novelojn, eseojn k.c. Tiuj belartaj verkajhoj treege abundas. Ili estas allogaj legajhoj por la china popolo de chiuj generacioj. Ili ankau farighas neelcherpeblaj materialoj por filmoj kaj televidaj dramoj.

    Krom la belartajhoj, mi volas mencii ankau historiajn kaj geografiajn verkojn. En Chinio estas tre bona tradicio verki historiajn verkojn pri la gravaj eventoj kaj fame konataj personoj de chiu dinastio. Nun jam estas 24 historiaj verkoj pri la pasintaj dinastioj en 3240 volumoj. Alia bona tradicio estas verki librojn pri geografiaj situoj, historiaj okazajhoj, ekonomiaj kaj kulturaj atingoj de diversaj lokoj. Tiaj libroj trovighas preskau en chiu gubernio. Kaj en Chinio estas pli ol 2 mil gubernioj, sekve la kvanto de tiaj verkoj estas tre okulfrapa.

    Krome, estas menciindaj ankau verkoj pri china medicino, pri strategio kaj taktikoj, ekz., la fama verko de Sunzi (ch. 500 a.K.) kaj budaismaj sutroj chinigitaj el sanskrito.

    Oni kutime priskribas la abundajn chinajn klasikajhojn kiel vastan maron. Kaj kiel ujo de tiu granda maro estas la malgrandaj kvadrataj chinaj ideogramoj. Sendube, la chinaj intelektuloj tre fieras pri tio, kaj iuj el ili ech diras, ke la chinaj ideogramoj disvastighos internacie kaj multe kontribuos al la monda kulturo en la 21-a jarcento. Tio eble troigas. Tamen estas fakto, ke nuntempe pli kaj pli multaj fremdlandanoj kun granda intereso lernas la chinan lingvon kaj chiajn ideogramojn por ghui la altvaloran chinan kulturon.

------------------------------------------
* Ghenerale, la plej agha filo havas pli da prestigho kaj rajtoj en la familio.
** Alia speco de china poeziajho verkita lau certa melodio en fiksita strukturo.